Mongołowie przed Czyngis-Chanem
W starożytności i średniowieczu na terenach Azji Środkowo–Wschodniej toczyła się rywalizacja pomiędzy koczowniczymi ludami tureckimi i mongolskimi. Jednocześnie były to czasy nieustannych najazdów plemion koczowniczych na tereny zamieszkane przez cywilizowaną ludność rolniczą. W ten sposób powstał szereg ogromnych imperiów stepowych, rozszerzających się i upadających błyskawicznie. Najazdy te zazwyczaj przynosiły regres gospodarczy okupowanych terenów, ale znaczna część najeźdźców osiedlała się na podbitych ziemiach, przyjmowała ich kulturę i język, a ci, którzy pozostali przy dawnym trybie życia, przejmowali niektóre osiągnięcia techniki i kultury. Wśród ludów Azji Środkowej szerzyły się wielkie światowe religie: buddyzm, zoroastryzm, chrześcijaństwo nestoriańskie i islam. We wczesnym Średniowieczu pojawiło się pismo, a władcy zaczęli budować stale rezydencje, które ozdabiali rzemieślnicy sprowadzani z odległych krajów.
Życie Mongołów
Warunki życia na stepach były bardzo trudne. Surowy klimat i nieurodzajność terenów Azji Środkowej wymagały od Mongołów silnych i zdrowych organizmów, by w ogóle znieść prymitywne warunki życia i nie ulec chorobom powodującym ogromną śmiertelność. Przestrzenie położone dalej od wody były niemal bezludne, gdyż koczownicy, wraz ze stadami zwierząt, najchętniej przebywali na zboczach gór, nad rzekami i jeziorami, gdzie roślinność była bujniejsza i gdzie łatwiej można było zdobyć pożywienie. Plemiona nomadów żyły w ciągłym ruchu. Późną jesienią większość z nich ciągnęła na południe, by uciec przed surową zimą i znaleźć paszę dla zwierząt. Wiosną wyruszali na północ chroniąc się przed upałami i suszą. Nieustannie też przemierzali stepy i pustynie w poszukiwaniu zbiorników wodnych lub bagien.
Mongołowie byli pasterzami i myśliwymi. Hodowali konie, wielbłądy, owce i kozy. Ich pożywienie było niezwykle skromne. Przeważało w nim mięso i produkty mleczne, natomiast nie znano prawie produktów mącznych. Niezbędne witaminy pozyskiwano z rosnących dziko jagód, cebuli i nasion traw. Ich zbieraniem zajmowały się kobiety. Małżeństwa zawierano dosyć wcześnie, a o wyborze współmałżonka decydował ojciec, dla którego małżeństwo dziecka oznaczało zawarcie sojuszu z innym rodem i korzyści w postaci dzielenia pastwisk i terenów łowieckich. Praktykowane było wielożeństwo.
Mongołowie mieszkali w jurtach składających się z lekkiej, drewnianej konstrukcji i wojłokowego pokrycia. Ich rozmiary, w zależności od zamożności właściciela, były różne, większość miała jednak po cztery metry średnicy, co musiało wystarczyć kilku- lub kilkunastoosobowej rodzinie. Jurty były łatwe do rozebrania, przewiezienia i ustawienia w nowym miejscu, a były nim zazwyczaj kotliny rzek lub osłonięte od wiatru zbocza gór w pobliżu wody. W środku namiotu znajdowało się palenisko. Dym z ogniska uchodził przez otwór umieszczony w kopule jurty. Prawą stronę „domu” zajmowały kobiety, dzieci i sprzęt domowy (m.in. drewniane lub skórzane naczynia; glinianych nie używano ze względu na możliwość zniszczenia w czasie wędrówki), natomiast lewą – mężczyźni, uzbrojenie i uprząż końska. Cały dobytek musiał być na tyle lekki, aby można go było przewozić na cztero- lub dwukołowych wozach ciągniętych przez woły lub wielbłądy.
Mimo oddziaływania innych religii, ogromny wpływ na życie duchowe, obyczaje i zachowanie Mongołów wywierał szamanizm. Jego podstawą była wiara w duchy dobre lub złe. Pośrednikami pomiędzy ludźmi i duchami byli kapłani – szamani, obdarzeni ponadto mocą uzdrawiania ludzi za pomocą zaklęć, modlitw i ziół.
Kształtowanie się potęgi Mongołów
W XII w. plemiona mongolskie koczujące na terenach dzisiejszej Mongolii, Mandżurii i południowo–wschodniej Syberii, pod wpływem kontaktów z cywilizowanymi ludami z południa i zachodu, weszły w okres głębokich przemian społecznych. Ich rodowy ustrój uległ ostatecznemu rozkładowi, następowało rozwarstwienie członków dawnej wspólnoty rodowej. Te rodziny, które potrafiły wówczas zdobyć dostatki i niewolników oraz uzależnić od siebie zubożałych członków rodu, znalazły się na czele wspólnot nowego typu. Zwane były ordami i miały charakter militarny. Ordy łączyły się w większe jednostki – plemiona. Rządzili nimi wodzowie, których władza nad współplemieńcami była nieograniczona. Przysługiwał im tytuł chana. Wyłoniła się także grupa starszyzny plemiennej, tzw. nojonów – posiadaczy najliczniejszych stad, które wypasali uzależnieni od nich atarowie. Pojawił się feudalizm koczowniczy. Nojonowie otaczali się zbrojnymi drużynami, w skład których wchodzili tzw. nukerowie, którzy za służbę wojenną dostawali w użytkowanie pewną ilość bydła. W walkach między nojonami wyrastały organizacje plemienne, z których powstawały pierwsze państwa. Najsilniejsze z tych związków stworzyli Kereici, Najmani, Tatarzy oraz Tajdżuci, na czele których stanął Kajdu, przodek Czyngis–Chana. Założył on chanat sprzymierzony z Kitanami, którzy w XI w. pretendowali do zwierzchnictwa nad stepami mongolskimi.
Państwo Czyngis-Chana
Przyszły władca Mongolii – Temudżyn – pochodził z bocznej linii rodu Kajdu. Jego ojciec, Jesegej, władał dużymi obszarami nad rzeką Onon. Gdy został zamordowany w walkach chanów plemiennych, Temudżyn musiał ukrywać się w stepie. Pomocy udzielił mu Togrul, chan Kereitów. Gdy Temudżyn dorósł, pomścił śmierć ojca. W krwawych walkach skupił wokół siebie szereg plemion mongolskich i około 1197 r. sięgnął po władzę chana przybierając tytuł Czyngis–Chana. Jego największym rywalem w dążeniu do władzy był Dżamucha, inny wódz mongolski, który przyjął tytuł „wielkiego chana”. Z pomocą Togrula i posiłków dżurdżeńskich Temudżyn podporządkował sobie Tatarów (1202), później uderzył na Dżamuchę, na którego stronę przeszedł Togrul. Pokonał ich, a następnie podbił Najmanów. Od tego czasu jego władza w Mongolii była niezaprzeczalna. Ponadto ogólne zgromadzenie nojonów (kurułtaj) nad Ojonem w 1206 r. uznało go za swego władcę i nadało mu najwyższy tytuł chagana.
Czyngis-Chan przystąpił do tworzenia jednolitej organizacji państwowej, która miała mieć charakter militarny. Jego głównym celem było zawładnięcie urodzajnymi i bogatymi terenami rolniczymi i miastami południowo–wschodniej Azji. Na początku podporządkował sobie częściowo osiadłe ludy tureckie – Ujgurów i Tangutów. W 1211 Mongołowie zaatakowali północne Chiny – tereny państwa Dżurdżenów. Jednak nie mający poparcia miejscowej ludności Dżurdżenowie szybko ulegli i wojska Czyngis–Chana opanowały w 1215r. stolicę Czung–Tu (dzisiejszy Pekin). Dzięki chińskim rzemieślnikom Temudżyn zbudował liczne machiny oblężnicze i katapulty. Dzięki nim i wynalezionemu przez Chińczyków prochowi strzelniczemu Mongołowie nie mieli specjalnych trudności w zdobywaniu obleganych miast.
W 1219 r. rozpoczęto podbój Azji Środkowej. W XII w. powstało tam państwo chorezmijskie założone przez namiestnika Seldżuków Katub ad–Dina (Mohammeda I), który przybrał tytuł szacha. Jego następcy, a zwłaszcza Mohammed II (1200–21) doszli do znacznej potęgi i opanowali tereny od Morza Kaspijskiego po Indie. Kiedy wojska mongolskie wtargnęły na jego obszary, skupił on swe siły zbrojne w miastach, licząc na to, że koczownicy nie będą w stanie długo prowadzić oblężenia. Mylił się jednak, gdyż chińskie machiny oblężnicze stanęły na wysokości zadania i Mongołowie zdobyli kolejno: Chodżent, Otrar, Bucharę i Samarkandę. Szach uciekł na wysepkę na Morzu Kaspijskim, gdzie wkrótce zmarł. Do 1231 r. Mongołom stawiał bezskuteczny opór jego syn Dżalal ad–Din.
Temudżyn był bezlitosny w stosunku do podbijanej ludności. Kazał wycinać wszystkich mieszkańców miast, które stawiały opór, oszczędzając tylko uczonych i niezbędnych rzemieślników. Być może dążył do zjednoczenia pod swoim władztwem wszystkich ludów mongolskich i tureckich i dlatego po podbiciu Chorezmu udał się ku stepom Europy Wschodniej. Ich panami byli wówczas Połowcy, którzy nękali najazdami Ruś Kijowską, miasta bizantyjskie na Krymie i państwa kaukaskie. Po splądrowaniu w 1221 Armenii i Azerbejdżanu, Mongołowie wkroczyli od południa na tereny Europy. Rozgromiwszy Alanów (ludy koczujące na północ od Kaukazu) uderzyli na Połowców, którym pomogli książęta ruscy. W bitwie nad rzeką Kałką (1223) Rusini i Połowcy ponieśli druzgocącą klęskę, a jeńców i książęta wymordowano. Wyprawę tę, jak się później okazało, Mongołowie traktowali jedynie jako rekonesans. Wkrótce uderzyli na Bułgarów nadwołżańskich, po czym wycofali się przez stepy nadkaspijskie w głąb Azji.
Podboje następców Czyngis-Chana
Czyngis-Chan zmarł w 1227 r., ale jego śmierć nie położyła kresu ekspansji mongolskiej. Państwo podzielił między swoich synów. Ugedej dostał Mongolię Zachodnią, Tuluj – Mongolię Wschodnią, Czagataj – Turkiestan. Czwartą część obejmującą Chorezm i Step Kipczacki otrzymał wnuk Temudżyna Batu. Rządy w tych państwach polegały także na dowodzeniu częściami koczowniczej armii, dlatego nazwano je ordami, co oznaczało dosłownie „wojsko”. Podział ten jednak nie miał oznaczać rozpadu imperium. Nad wszystkimi jego częściami ustanowiono wielkiego chan, którym został Ugedej. Dokonał on (od 1231 r.) podboju Korei. Pozostawił na tronie dotychczasową dynastię, ale kraj był pod ścisłą kontrolą mongolską i okupacją wojskową. Podporządkował sobie także resztę Chin i zaatakował Chiny Południowe.
Na Zachodzie ekspansję podjął Batu–Chan. Do pomocy miał doskonałego wodza Subedeja, który był właściwym dowódcą wypraw. W 1236 r. Mongołowie najechali państwo Bułgarów nadwołżańskich niszcząc je doszczętnie. W rok później uderzyli na osłabioną rozdrobnieniem feudalnym Ruś Zaleską, zdobywając jej główne ośrodki, m.in. Moskwę. 4 marca 1237 r., w bitwie nad rzeką Sitą zginął książę włodzimierski Jerzy Wsiewołodowic. Jego wojska poniosły klęskę, a Zalesie zostało włączone do Złotej Ordy, państwa Batu–Chana. Następna wyprawa na Wielki Nowogród nie powiodła się: roztopy wiosenne i bohaterska obrona Kozielska zmusiły Mongołów do wycofania się w stepy. W ciągu 1239 r. nastąpiła krwawa rozprawa z Połowcami, których ostatecznie rozbito.
W 1240 r. Mongołowie, nazywani w Europie Tatarami, przystąpili do dalszych podbojów. Zdobyli Kijów, Wołyń i Halicz, a w następnym roku uderzyli na Węgry. Dowództwo mongolskie posłało niewielką część sił przeciwko Siedmiogrodowi i Polsce, aby uniemożliwić im udzielenie pomocy Węgrom. Wiosną 1241 r. Mongołowie wkroczyli do Polski. Po spaleniu Krakowa, Sandomierza, Opola i Wrocławia, tumen tatarski udał się w stronę Małopolski, ale napotkał opór wojsk księcia Henryka Pobożnego. 9 kwietnia 1241 r. pod Legnicą rozegrała się bitwa, w której Henryk poniósł druzgocącą klęskę. Mongołowie, spełniwszy swe zadanie, ruszyli na Węgry, by połączyć się z główną armią.
Tymczasem główne siły tatarskie wdarły się na Węgry i zaczęły pustoszyć kraj. Król Bela IV zastąpił drogę Mongołom, ale 11 kwietnia 1241 r. pod Mohi nad rzeką Slaną poniósł klęskę i zbiegł za Dunaj, który na jakiś czas zatrzymał pochód zwycięskich wojsk. Błagania króla węgierskiego o pomoc nie odniosły skutku i ani papież, ani cesarz nie pomogli mu. Mongołowie opanowali resztę Węgier. Do trwałego zagarnięcia tego kraju przez Mongołów nie doszło, gdyż wiosną1242 r. wycofali się oni za Karpaty. Przyjmuje się, że było to spowodowane śmiercią wielkiego chana Ugadeja i oczekiwaniami Batu–Chana na spory o tron w Karakorum (stolicy imperium mongolskiego). W wyniku ugody wielkim chanem został syn Ugadeja Gujuk. Po jego rychłej śmierci (1248) władza przeszła w ręce synów Tułuja: Mungke i Kubilaja.
Ekspansja mongolska na Azję Zachodnią
Wkrótce po śmierci Ugadeja Mongołowie rozpoczęli, po opanowaniu Iranu, ekspansję na muzułmański Bliski Wschód. W 1243 r. wódz mongolski Baczu–Nojon zadał druzgocącą klęskę sułtanowi ikonijskiemu Gijas–ad Dinowi Kejchuserowi II pod Sebastią. Opanował tereny po rzekę Halys i zmusił do uznania zwierzchnictwa mongolskiego Ikonium, Gruzję i cycylijskie królestwo armeńskie. Podboje te kontynuował brat wielkiego Mungke – Hulagu, który zniszczył w 1258 r. Bagdad, kładąc kres państwu Abbasydów. Podjął ofensywę w kierunku Egiptu, dochodząc do Syrii (1260), gdzie jednak doznał porażki z rąk egipskiego sułtana Bajbarsa. Kampania syryjska została zatrzymana z powodu śmierci Hulagu i walk o tron w Karakorum.
W Europie Zachodniej wieści o klęskach Turków w walkach z Mongołami zrodziły plan sprzymierzenia się z Tatarami w celu pokonania Seldżuków i odzyskania Jerozolimy dla chrześcijan. Papież Innocenty IV wysłał w 1245 r. kilka poselstw do wielkiego chana. Nie spełniły one swych celów politycznych, ale przyniosły obszerne relacje o kraju Tatarów. Gujuk zażądał od papieża i króla francuskiego Ludwika IX osobistego stawienia się w Karakorum i przedstawienia swych próśb. Do współpracy politycznej nie doszło, również dlatego, że wielki chan miał mały wpływ na politykę zachodnią poszczególnych ord Czyngis-Chana, które w owym czasie były już niemal niezależnymi mocarstwami.
Ostatnim z wielkich zdobywców mongolskich był Kubilaj. Skoncentrował on swą działalność na Chinach, w których ciągle rządziła dynastia Sung. Państwo to zostało ostatecznie podbite w 1279r., a granice imperium mongolskiego sięgały do Birmy i Wietnamu. Niepowodzeniem skończyły się wyprawy na Japonię i Jawę (1293 –93).
Rozkład Imperium Mongolskiego
Kubilaj był ostatnim wielkim chanem, którego autorytet uznawano w całym świecie mongolskim. Po jego śmierci w 1294 r. władza wielkich chanów została ograniczona do właściwej Mongolii i Chin. Wzajemne poczucie obcości wzmagały różnice wyznaniowe pomiędzy poszczególnymi ułusami: na zachodzie władcy przyjęli w XIII w. islam, a Kubilaj sprzyjał buddyzmowi, który za jego czasów rozprzestrzenił się we właściwej Mongolii.
Rozbici politycznie Mongołowie, coraz bardziej obojętni wobec wpływów kultury Wschodu, ulegali stopniowej degeneracji i barbaryzacji. Ostatnim przywódcą wielkiej klasy był środkowoazjatycki chan Tamerlan (Timur Kulawy). Stworzył rozległe władztwo ze stolicą w Samarkandzie. Przez ponad 30 lat siał postrach wśród mieszkańców Azji, gdyż był władcą bardzo surowym i bezwzględnym. Jednak po śmierci Timura jego państwo rozpadło się. W 1368r. Hang–Wu wypędził z Pekinu ostatniego cesarza mongolskiego i założył nową dynastię Ming, otwierając nowy okres świetności w dziejach Chin, a w końcu XV w. Ruś ostatecznie zrzuciła mongolskie rządy (1480).
Armia mongolska
Liczne zwycięstwa Mongołowie mogli osiągać dzięki silnej, dobrze zorganizowanej armii. Rekrutacja do wojska odbywała się na zasadzie powszechnego poboru. Na wypadek wojny na wezwanie chana lub jego namiestników obowiązani byli stawić się wszyscy mężczyźni zdolni do noszenia broni, a więc od wieku młodzieńczego do lat sześćdziesięciu, pochodzący zarówno z klasy feudalnej, jak i spośród ludności zależnej i poddanej. Armia mongolska składała się w zasadzie z jednego rodzaju wojska. Była to bardzo sprawna jazda. Oddziały piechoty używane były jedynie w wyjątkowych sytuacjach. Organizacja opierała się na systemie dziesiętnym. Najwyższe organizacyjno–taktyczne jednostki, liczące po 10 000 wojowników zwane były tumenami. Dzieliły się one na pułki (hezar), liczące po 1 000 wojowników. Pułki dzieliły się na setki, a te na dziesiątki.
Jazda podzielona była na ciężką i lekką. Liczebnie niewielka ciężka jazda posiadała uzbrojenie ochronne i zaczepne. Uzbrojenie ochronne stanowiły pancerze z pasów prażonej w ogniu skóry bawolej oraz skórzane lub metalowe hełmy. Uzbrojenie zaczepne składało się z oszczepu (włóczni), lekko zakrzywionej szabli, arkana i topora. Lekka jazda nie posiadała uzbrojenia ochronnego. Jej bronią zaczepną były przede wszystkim łuki refleksyjne (słowo łuk pochodzi od mongolskiego uk), będące zaskoczeniem dla wszystkich przeciwników, którzy się z nimi zetknęli. Miały większy zasięg niż używane w owym czasie łuki proste, a dzięki specyficznemu sposobowi strzelania Mongołowie potrafili szyć z nich o wiele szybciej niż wrodzy łucznicy. Każdy wojownik miał dwa łuki i trzy kołczany na strzały. Mongołowie używali trzech rodzajów strzał: długich – do przebijania pancerzy, średnich – do zwykłego w walce i krótkich – do strzelania do koni.
Szyk bojowy wojsk mongolskich składał się z trzech elementów: linii ubezpieczeń, linii bojowej (siły głównej) oraz odwodu. Pomiędzy poszczególnymi elementami ugrupowania bojowego pozostawiano zawsze odstępy dla zabezpieczenia gęstości i swobody manewru, którego były trzy rodzaje: otoczenie silnego przeciwnika, obejście jednego ze skrzydeł przeciwnika i manewr odwrotowy, który polegał na wyciągnięciu wroga w obrany teren, a następnie otoczenie go i zlikwidowanie. Zwycięskie bitwy Mongołowie zawsze kończyli pościgiem, który miał na celu dopełnienie klęski przeciwnika. Dobrze zorganizowane było kierowanie walką. Dowódcy oddziałów wydawali rozkazy ze swych stanowisk dowodzenia. Istniały swego rodzaju sztaby. Charakterystyczną cechą strategii Mongołów były staranne przygotowania do działań wojennych. Mongołowie zbierali dokładne wiadomości o siłach zbrojnych przeciwnika oraz sytuacji politycznej jego kraju. Prawie zawsze dążyli do rozstrzygnięcia działań w bitwie w otwartym polu. Bardzo niechętnie oblegali miasta (twierdze). Woleli najpierw rozbić wojska nieprzyjaciela w polu, by później nie obawiać się odsieczy. Dzięki tym wszystkim cechom Mongołowie odnosili zwycięstwa nad wojskami państw azjatyckich i rycerskimi armiami feudalnej Europy. Wiele z tych elementów wytworzyli sami, a część przejęli od Chińczyków.
W odróżnieniu od sposobu dowodzenia rodem z Europy Zachodniej, dowódca armii mongolskiej zwykle nie brał osobistego udziału w walce, a jedynie, mając do dyspozycji straż przyboczną, wydawał polecenia poprzez posłańców z dogodnego miejsca (zazwyczaj wzgórza), skąd miał doskonały przegląd sytuacji na polu walki. Czesto stosowaną metodą dezorganizacji szyku przeciwnika było pozorowanie ucieczki (zastosowane m.in. w bitwie pod Legnicą). Ciężkie rycerstwo europejskie, udające się w pogoń za uciekającymi wrogami, było oskrzydlane przez szybszą i znacznie bardziej mobilną jazdę mongolską.
Mongołowie stworzyli największe imperium w historii. Nie było ono jednak na tyle silne, aby przetrwać wewnątrzdynastyczne walki o władzę. Po okresie świetności trwającym około czterech stuleci rozpadło się, jednakże pozostawione przez nie dziedzictwo kulturowe trwale wzbogaciło centralną Azję.
Bibliografia:
1. Benedykt Zientara, „Historia powszechna Średniowiecza”
2. Bobodżan Gafurow, „Dzieje i kultura ludów Azji centralnej”
3. Leszek Podhorodecki, „Czyngis–Chan”
4. Waldemar Hansen, „Pawi tron”
